Van taalvergelijking naar taalbewustzijn: een contrastief grammatische leerlijn voor de vakken Nederlands, Engels en Duits

In zijn promotietraject onderzoekt hij onder de bezielende leiding van Marjo van Koppen en Rick de Graaff op welke wijze, theoretisch en praktisch, het grammaticaonderwijs op middelbare scholen kan bijdragen aan de ontwikkeling van bewuste taalvaardigheid. Leer- en toetsactiviteiten focussen zich momenteel voornamelijk op ‘het goede antwoord’ en niet op de redenering die daaraan vooraf gaat, terwijl dit juist een belangrijk uitgangspunt is van bewuste taalvaardigheid.

De studie beoogt bewuste taalvaardigheid helder en meetbaar te maken. Aan de hand van literatuuronderzoek en een systematische inventarisatie van enerzijds de wensen van docenten en anderzijds de capaciteiten van de leerlingen, zal een kader geschapen worden voor de prospectieve studie. Deze bestaat uit het meten van de effecten van het aanbieden van een contrastieve lessenserie met betrekking tot de talen Nederlands, Engels en Duits, op bewuste taalvaardigheid. Bovendien zal een mogelijk effect op de motivatie en attitudes jegens grammaticaonderwijs in deze vakken worden onderzocht.

Met dit onderzoek hoopt Gijs meer duidelijkheid te brengen in de begripsvorming rondom het aanleren van bewuste taalvaardigheid en daarnaast ook een directe impuls te geven aan de vernieuwing van het grammaticaonderwijs.

Deelstudie 1
Samenvatting
Linguïstische concepten als woordvolgorde of congruentie zouden volgens de taalwetenschap het grammaticaonderwijs op middelbare scholen betekenisvoller kunnen maken en het begrip van traditionele termen, zoals persoonsvorm en meewerkend voorwerp kunnen vergroten. In deze studie hebben we met behulp van een digitale vragenlijst onderzocht welke linguïstische concepten 213 docenten Nederlands, Engels en Duits nuttig vinden voor het grammaticaonderwijs. Eerst richtten we ons op de nutscores per concept voor de afzonderlijke schoolvakken, waarna we een gemiddelde voor de drie talen berekenden. De docenten bleken tijd/aspect, congruentie en grammaticale functie gemiddeld het meest nuttig te vinden voor de onderwijspraktijk. In de focusgroepinterviews die we daarna afnamen onder drie docenten per schoolvak richtten we ons op de vraag welke van deze concepten zich zouden lenen voor taaloverstijgend grammaticaonderwijs ten behoeve van grammaticaal taalbewustzijn. Zij onderschreven de toegevoegde waarde van congruentie en grammaticale functie, maar wisselden tijd/aspect in voor woordvolgorde. De resultaten vormen voldoende basis voor het ontwikkelen van taaloverstijgend les- en toetsmateriaal voor het voortgezet onderwijs in de schoolvakken Nederlands, Engels en Duits.
Onderzoeksvragen
Welke linguïstische concepten vinden docenten Nederlands, Engels en Duits het meest nuttig ter ondersteuning/verrijking van het grammaticaonderwijs?
a) Welke linguïstische concepten vinden docenten Nederlands, Engels en Duits (in opleiding) het meest nuttig voor het schoolvak dat zij zelf onderwijzen?
b) Welke concepten vinden docenten Nederlands, Engels en Duits het meest geschikt voor taaloverstijgend lesmateriaal ten behoeve grammaticaal taalbewustzijn?
Bijbehorende publicatie(s)
Leenders, G. P. M., de Graaff, H. C. J., & van Koppen, J. M. (2019, November). Verschillen de grammaticale concepten in het moedertaalonderwijs (Nederlands) en het vreemdetalenonderwijs (Duits en Engels)?. In 33ste HSN conferentie (Vol. 33, pp. 336-341).
Leenders, G., de Graaff, R., & van Koppen, M. (2021). Niederländisch-, Englisch- und Deutschlehrer über den Nutzen von linguistischen Konzepten im Grammatikunterricht. Germanistische Mitteilungen, 47(47), 121-167.

Deelstudie 2
Samenvatting
In deze studie exploreerden we in hoeverre negen vwo 4-leerlingen (15-16 jaar) in hun redeneren impliciete dan wel expliciete kennis benutten. Hierbij werden grammaticaliteitsbeoordelingen en ontleedopgaven bij het Nederlands, het Engels en het Duits ingezet. Leerlingen kregen een 30 minuten durende schriftelijke taak, waarna ze mondeling per opgave uitlegden hoe ze tot hun antwoord waren gekomen (stimulated recall). Uit de verbatim uitgewerkte interviews werden tekstfragmenten geselecteerd waarmee het type en de herkomst van de gebruikte kennis met behulp van een codeerschema vastgesteld kon worden. Uit die analyse bleek dat de leerlingen bij de grammaticaliteitsbeoordelingen voornamelijk impliciete kennis gebruikten (o.a. taalgevoel), terwijl ze bij de ontleedopgaven, ongeacht de doeltaal, voornamelijk expliciete kennis inzetten (d.w.z. aangeleerde kennis en/of ezelsbruggetjes). Bij de Engelse en Duitse opgaven werd kennis vanuit het Nederlands benut, terwijl dat andersom niet het geval was. In vervolg op deze studie zullen grammaticaliteitsbeoordelingen ingezet worden ter evaluatie van taaloverstijgende lessenseries bij de vakken Nederlands, Engels en Duits.
Onderzoeksvragen
3a) In hoeverre doen leerlingen een beroep op impliciete dan wel expliciete kennis bij grammaticaliteitsbeoordelingen?
3b) In hoeverre doen leerlingen een beroep op impliciete dan wel expliciete kennis bij ontleedopgaven?
4. Naar welk vak (Nederlands, Engels Duits) is de gerapporteerde expliciete kennis terug te voeren?
Bijbehorende publicaties
Leenders, G. (2020). Grammaticaal taalbewustzijn in de vakken Nederlands, Engels en Duits: Wie/wat+ waar ben ik nou eigenlijk mee bezig?. Levende Talen Magazine, 107(3), 14-20.
Leenders, G., de Graaff, R., & Van Koppen, M. (2021). Hoe meet je bewuste taalvaardigheid? Grammaticaal redeneren in de vakken Nederlands, Engels en Duits. Pedagogische Studiën, 98(1), 67-93.

Deelstudie 3
Samenvatting
In dit quasi-experimentele interventieonderzoek zullen de effecten van een contrastief-grammatische lessenserie bij Nederlands vastgesteld worden; enerzijds op de bewuste taalvaardigheid en anderzijds op de motivatie en attitude met betrekking tot het onderdeel grammatica. Er zullen 100 vwo 4-leerlingen deelnemen aan deze deelstudie. Zij zullen een digitale lessenserie volgen die ongeveer drie weken in beslag zal nemen. Ongeveer de helft van de leerlingen zal deze lessenserie volgen tussen meetmoment 1 en 2. Meetmoment 3 is voor deze groep een verlate nameting om de effecten over tijd vast te kunnen stellen. De andere helft van de leerlingen zal tussen meetmoment 1 en 2 optreden als controlegroep. Zij volgen de lessenserie tussen meetmoment 2 en 3. De lessenserie bestaat hoofdzakelijk uit animaties met betrekking tot deelaspecten van de drie concepten (Grammaticale functie, Congruentie en Woordvolgorde),  reproductievragen en ingewikkeldere vragen op basis van de theorie, die met behulp van rolwisselend leren beantwoord moeten worden. Leerlingen kijken de animatie, maken aantekeningen en vullen vervolgens een quiz bestaande uit reproductievragen in om te checken of ze het hebben begrepen. Vervolgens vormt de website groepjes op basis van werktempo en beantwoorden de leerlingen in groepjes van maximaal drie om de beurt een vraag. De andere leerlingen in het groepje adviseren diegene daarbij via de geïntegreerde chatfunctie. Het effect van de interventie zal worden vastgesteld met behulp van de in deelstudie drie reeds gevalideerde toetsen en een vragenlijst over de motivatie en attitude met betrekking tot het onderdeel grammatica.
Onderzoeksvragen
Bewuste taalvaardigheid
6. Wat is het effect van een contrastief-grammatische lessenserie bij Nederlands op de bewuste taalvaardigheid in a) het Nederlands, b) het Engels en/of c) het Duits?
Attitude/motivatie m.b.t. grammatica
7. Wat is het effect van een contrastief-grammatische lessenserie bij Nederlands op de motivatie en attitude met betrekking tot het onderdeel grammatica in a) het schoolvak Nederlands, b) het schoolvak Engels en/of c) het schoolvak Duits?

Deelstudie 4
Samenvatting
In dit instrumentonderzoek onderzochten we een manier om bewuste taalvaardigheid meetbaar te maken in de vakken Nederlands, Engels en Duits. We valideerden recent door ons ontwikkelde items waarmee docenten het bewuste taalvaardigheidsniveau van hun leerlingen zouden kunnen meten. Het gaat in deze items niet uitsluitend om ‘het goede antwoord’ (taalvaardigheid), maar zeker ook om de redenering die daaraan voorafgaat (bewustzijn). Er werden in totaal 720 items ontwikkeld, 240 per taal (Nederlands, Engels en Duits) en 80 per concept (Grammaticale functie, Congruentie en Woordvolgorde). Leerlingen (n = 200) beoordeelden per taal, per concept de grammaticaliteit van 60 items en benoemden en verbeterden de fout in 20 grammaticaal incorrecte items. Voorafgaand aan de toets kregen leerlingen een opfrisles over een concept in een specifieke taal en in de eerstvolgende les maakten ze hier een toets over. Op basis van de resultaten zullen we per taal, per concept de items selecteren die het meest differentiëren op klasniveau. Vervolgens kunnen de geselecteerde items per taal, per concept op basis van die differentiatiescores verdeeld worden over drie afzonderlijke toetsen, zodat elke toets bestaat uit items met betrekking tot de drie concepten in één taal. In vervolg op deze studie zullen de drie toetsen per taal gebruikt worden ter evaluatie van taaloverstijgende lessenseries bij de vakken Nederlands, Engels en Duits.
Onderzoeksvraag
5. Hoe maak je bewuste taalvaardigheid meetbaar in de vakken Nederlands, Engels en Duits

Deelstudie 5
Samenvatting
Dit quasi-experimentele interventieonderzoek vormt een effectstudie waarin het effect van een doorontwikkeld product uit deelstudie 3 op motivatie en bewuste taalvaardigheid werd onderzocht.
Onderzoeksvragen
Bewuste taalvaardigheid
8. Wat is het effect van een contrastief-grammatische lessenserie bij Nederlands op de bewuste taalvaardigheid a) in a) het Nederlands, b) het Engels en/of c) het Duits?
Attitude/motivatie m.b.t. grammatica
9. Wat is het effect van een contrastief-grammatische lessenserie bij Nederlands op de motivatie en attitude met betrekking tot het onderdeel grammatica in a) het schoolvak Nederlands, b) het schoolvak Engels en/of c) het schoolvak Duits?

Universiteit promotieonderzoek: Universiteit Utrecht