Vakgebied:

Nederlands

Titel promotieonderzoek:

Van taalvergelijking naar taalbewustzijn: een contrastief grammatische leerlijn voor de vakken Nederlands, Engels en Duits.

Korte beschrijving:

Gijs Leenders MA is promovendus binnen het Dudoc-Alfaprogramma en daarnaast eerstegraads docent Nederlands op het Amadeus Lyceum. Hij is verbonden aan het onderzoeksinsituut UiL-OTS en de onderzoeksgroepen Language Structure: Variation and Change en Language and education van de universiteit Utrecht.

In zijn promotietraject onderzoekt hij onder de bezielende leiding van Marjo van Koppen en Rick de Graaff op welke wijze, theoretisch en praktisch, het grammaticaonderwijs op middelbare scholen kan bijdragen aan de ontwikkeling van bewuste taalvaardigheid. Leer- en toetsactiviteiten focussen zich momenteel voornamelijk op ‘het goede antwoord’ en niet op de redenering die daaraan vooraf gaat, terwijl dit juist een belangrijk uitgangspunt is van bewuste taalvaardigheid.

De studie beoogt bewuste taalvaardigheid helder en meetbaar te maken. Aan de hand van literatuuronderzoek en een systematische inventarisatie van enerzijds de wensen van docenten en anderzijds de capaciteiten van de leerlingen, zal een kader geschapen worden voor de prospectieve studie. Deze bestaat uit het meten van de effecten van het aanbieden van contrastieve lessenseries in het Nederlands, Engels en Duits, op bewuste taalvaardigheid in vergelijking met controlegroepen. Bovendien zal een mogelijk effect op de motivatie en attitudes jegens grammaticaonderwijs als gevolg van de lessenserie(s) in deze vakken worden onderzocht.

Met dit onderzoek hoopt Gijs meer duidelijkheid te brengen in de begripsvorming rondom het aanleren van bewuste taalvaardigheid en daarnaast ook een directe impuls te geven aan de vernieuwing van het grammaticaonderwijs.

Deelstudie 1 (afname 2018-2019)
Samenvatting
In deze studie onderzochten we met behulp van een digitale vragenlijst met welk doel docenten Nederlands, Engels en Duits hun grammaticalessen geven. Er namen 213 docenten verdeeld over de vakken Nederlands (n = 95), Engels (n = 54) en Duits (n = 64) deel. Uit de analyse van hun antwoorden bleek dat ze vooral grammatica geven ten behoeve van andere taalvaardigheden (lezen, schrijven, spreken en luisteren) en formuleren, maar ook om andere talen gemakkelijker te verwerven. Vervolgens onderzochten we welke linguïstische concepten docenten Nederlands, Engels en Duits het meest zinvol achtten voor hun vak. Dat bleken Tijd/Aspect, Congruentie en Grammaticale functie te zijn. In de focusgroepinterviews introduceerden we een taaloverstijgende aanpak van grammatica. De docenten (n= 9) reageerden hier enthousiast op, maar voorzagen problemen met het concept Tijd/Aspect vanwege het betekenisverschil van de tijdsaanduidingen in verschillende talen. Zij achtten het concept Woordvolgorde geschikter voor een taaloverstijgende aanpak. In vervolg op deze studie zullen daarom de concepten Grammaticale functie, congruentie en woordvolgorde worden uitgewerkt tot taaloverstijgende lessenseries.
Onderzoeksvragen
1. Met welk doel geven docenten Nederlands, Engels en Duits hun grammaticalessen?
2. Welke linguïstische concepten achtten docenten Nederlands, Engels en Duits zinvol voor hun vak?
Bijbehorende publicatie(s)
Leenders, G. P. M., de Graaff, H. C. J., & van Koppen, J. M. (2019, November). Verschillen de grammaticale concepten in het moedertaalonderwijs (Nederlands) en het vreemdetalenonderwijs (Duits en Engels)?. In 33ste HSN conferentie (Vol. 33, pp. 336-341).
(Wetenschappelijke publicatie in de maak)

Deelstudie 2 (afname 2018-2019)
Samenvatting
In deze studie exploreerden we in hoeverre negen vwo 4-leerlingen (15-16 jaar) in hun redeneren impliciete dan wel expliciete kennis benutten. Hierbij werden grammaticaliteitsbeoordelingen en ontleedopgaven bij het Nederlands, het Engels en het Duits ingezet. Leerlingen kregen een 30 minuten durende schriftelijke taak, waarna ze mondeling per opgave uitlegden hoe ze tot hun antwoord waren gekomen (stimulated recall). Uit de verbatim uitgewerkte interviews werden tekstfragmenten geselecteerd waarmee het type en de herkomst van de gebruikte kennis met behulp van een codeerschema vastgesteld kon worden. Uit die analyse bleek dat de leerlingen bij de grammaticaliteitsbeoordelingen voornamelijk impliciete kennis gebruikten (o.a. taalgevoel), terwijl ze bij de ontleedopgaven, ongeacht de doeltaal, voornamelijk expliciete kennis inzetten (d.w.z. aangeleerde kennis en/of ezelsbruggetjes). Bij de Engelse en Duitse opgaven werd kennis vanuit het Nederlands benut, terwijl dat andersom niet het geval was. In vervolg op deze studie zullen grammaticaliteitsbeoordelingen ingezet worden ter evaluatie van taaloverstijgende lessenseries bij de vakken Nederlands, Engels en Duits.
Onderzoeksvragen
3a) In hoeverre doen leerlingen een beroep op impliciete dan wel expliciete kennis bij grammaticaliteitsbeoordelingen?
3b) In hoeverre doen leerlingen een beroep op impliciete dan wel expliciete kennis bij ontleedopgaven?
4. Naar welk vak (Nederlands, Engels Duits) is de gerapporteerde expliciete kennis terug te voeren?
Bijbehorende publicaties
Leenders, G. (2020). Grammaticaal taalbewustzijn in de vakken Nederlands, Engels en Duits: Wie/wat+ waar ben ik nou eigenlijk mee bezig?. Levende Talen Magazine, 107(3), 14-20.
Leenders, G., de Graaff, R., & Van Koppen, M. (2021). Hoe meet je bewuste taalvaardigheid? Grammaticaal redeneren in de vakken Nederlands, Engels en Duits. Pedagogische Studiën, 98(1), 67-93.

Deelstudie 3 (afname 2020-2021)
Samenvatting
In dit instrumentonderzoek onderzochten we een manier om bewuste taalvaardigheid meetbaar te maken in de vakken Nederlands, Engels en Duits. We valideerden recent door ons ontwikkelde items waarmee docenten het bewuste taalvaardigheidsniveau van hun leerlingen zouden kunnen meten. Het gaat in deze items niet uitsluitend om ‘het goede antwoord’ (taalvaardigheid), maar zeker ook om de redenering die daaraan voorafgaat (bewustzijn). Er werden in totaal 720 items ontwikkeld, 240 per taal (Nederlands, Engels en Duits) en 80 per concept (Grammaticale functie, Congruentie en Woordvolgorde). Leerlingen (n = 200) beoordeelden per taal, per concept de grammaticaliteit van 60 items en benoemden en verbeterden de fout in 20 grammaticaal incorrecte items. Voorafgaand aan de toets kregen leerlingen een opfrisles over een concept in een specifieke taal en in de eerstvolgende les maakten ze hier een toets over. Op basis van de resultaten zullen we per taal, per concept de items selecteren die het meest differentiëren op klasniveau. Vervolgens kunnen de geselecteerde items per taal, per concept op basis van die differentiatiescores verdeeld worden over drie afzonderlijke toetsen, zodat elke toets bestaat uit items met betrekking tot de drie concepten in één taal. In vervolg op deze studie zullen de drie toetsen per taal gebruikt worden ter evaluatie van taaloverstijgende lessenseries bij de vakken Nederlands, Engels en Duits.
Onderzoeksvraag
5. Hoe maak je bewuste taalvaardigheid meetbaar in de vakken Nederlands, Engels en Duits?

Deelstudie 4 (geplande afname 2021-2022)
Samenvatting
In dit quasi-experimentele interventieonderzoek zullen de effecten van een contrastief-grammatische lessenserie bij Nederlands vastgesteld worden; enerzijds op de bewuste taalvaardigheid en anderzijds op de motivatie en attitude met betrekking tot het onderdeel grammatica. Er zullen 100 vwo 4-leerlingen deelnemen aan deze deelstudie. Zij zullen een digitale lessenserie volgen die ongeveer drie weken in beslag zal nemen. Ongeveer de helft van de leerlingen zal deze lessenserie volgen tussen meetmoment 1 en 2. Meetmoment 3 is voor deze groep een verlate nameting om de effecten over tijd vast te kunnen stellen. De andere helft van de leerlingen zal tussen meetmoment 1 en 2 optreden als controlegroep. Zij volgen de lessenserie tussen meetmoment 2 en 3. De lessenserie bestaat hoofdzakelijk uit animaties met betrekking tot deelaspecten van de drie concepten (Grammaticale functie, Congruentie en Woordvolgorde),  reproductievragen en ingewikkeldere vragen op basis van de theorie, die met behulp van rolwisselend leren beantwoord moeten worden. Leerlingen kijken de animatie, maken aantekeningen en vullen vervolgens een quiz bestaande uit reproductievragen in om te checken of ze het hebben begrepen. Vervolgens vormt de website groepjes op basis van werktempo en beantwoorden de leerlingen in groepjes van maximaal drie om de beurt een vraag. De andere leerlingen in het groepje adviseren diegene daarbij via de geïntegreerde chatfunctie. Het effect van de interventie zal worden vastgesteld met behulp van de in deelstudie drie reeds gevalideerde toetsen en een vragenlijst over de motivatie en attitude met betrekking tot het onderdeel grammatica.
Onderzoeksvragen
Bewuste taalvaardigheid
6. Wat is het effect van een contrastief-grammatische lessenserie bij Nederlands op de bewuste taalvaardigheid in a) het Nederlands, b) het Engels en/of c) het Duits?
Attitude/motivatie m.b.t. grammatica
7. Wat is het effect van een contrastief-grammatische lessenserie bij Nederlands op de motivatie en attitude met betrekking tot het onderdeel grammatica in a) het schoolvak Nederlands, b) het schoolvak Engels en/of c) het schoolvak Duits?

Deelstudie 5 (geplande afname 2021-2022)
Samenvatting
Dit quasi-experimentele interventieonderzoek vormt een replicatiestudie van deelstudie 4, maar dan met een andere doeltaal: Duits. De methode en de analyses zullen gelijk zijn aan deelstudie 4, al zal er een nieuwe groep leerlingen deelnemen om transfer-effecten uit te kunnen sluiten.
Onderzoeksvragen
Bewuste taalvaardigheid
8. Wat is het effect van een contrastief-grammatische lessenserie bij Duits op de bewuste taalvaardigheid a) in a) het Nederlands, b) het Engels en/of c) het Duits?
Attitude/motivatie m.b.t. grammatica
9. Wat is het effect van een contrastief-grammatische lessenserie bij Duits op de motivatie en attitude met betrekking tot het onderdeel grammatica in a) het schoolvak Nederlands, b) het schoolvak Engels en/of c) het schoolvak Duits?

Deelstudie 6 (geplande afname 2022-2023)
Samenvatting
Dit quasi-experimentele interventieonderzoek vormt een replicatiestudie van deelstudie 4, maar dan met een andere doeltaal: Engels. De methode en de analyses zullen gelijk zijn aan deelstudie 4, al zal er een nieuwe groep leerlingen deelnemen om transfer-effecten uit te kunnen sluiten.
Onderzoeksvragen
Bewuste taalvaardigheid
10. Wat is het effect van een contrastief-grammatische lessenserie bij Engels op de bewuste taalvaardigheid a) in het Nederlands, b) het Engels en/of c) het Duits?
Attitude/motivatie m.b.t. grammatica
11. Wat is het effect van een contrastief-grammatische lessenserie bij Engels op de motivatie en attitude met betrekking tot het onderdeel grammatica in a) het schoolvak Nederlands, b) het schoolvak Engels en/of c) het schoolvak Duits?

Deelstudie 7 (geplande afname 2022-2023)
Samenvatting
In dit quasi-experimentele interventieonderzoek zullen deelstudie 4,5 en 6 geïntegreerd worden. Leerlingen volgen de lessenserie dus deels bij Nederlands, deels bij Engels en deels bij Duits. De methode en de analyses zullen gelijk zijn aan deelstudie 4, al zal er een nieuwe groep leerlingen deelnemen om transfer-effecten vanuit een andere deelstudie uit te kunnen sluiten.
Onderzoeksvragen
Bewuste taalvaardigheid
12. Heeft het parallel aanbieden van de drie contrastief-grammatische lessenseries bij de vakken Nederlands, Engels en Duits een versterkend effect op de bewuste taalvaardigheid in a) het Nederlands, b) het Engels en/of c) het Duits?
Attitude/motivatie m.b.t. grammatica
13. Heeft het parallel aanbieden van de drie contrastief-grammatische lessenseries bij de vakken Nederlands, Engels en Duits een versterkend effect op de motivatie en attitude met betrekking tot het onderdeel grammatica in a) het schoolvak Nederlands, b) het schoolvak Engels en/of het schoolvak Duits?

Publicaties

• - Artikel Germanistische Mitteilungen (Duitstalig) Leenders, G., de Graaff, R., & Van Koppen, M. (2021). Niederländisch-, Englisch- und Deutschlehrer über den Nutzen von linguistischen Konzepten im Grammatikunterricht. Germanistische Mitteilungen, 47(47), 121-167.- Download
• Leenders, G. (2021). Bewuste taalvaardigheid in het grammaticaonderwijs. In WODN Werkgroep Onderzoek Didactiek Nederlands (Ed.), Handboek Didactiek Nederlands. Levende Talen.- Download
• Leenders, G., de Graaff, R., & Van Koppen, M. (2021). Hoe meet je bewuste taalvaardigheid? Grammaticaal redeneren in de vakken Nederlands, Engels en Duits. Pedagogische Studiën, 98(1), 67-93.- Download
• Leenders, G. (2020). Grammaticaal taalbewustzijn in de vakken Nederlands, Engels en Duits: Wie/wat+ waar ben ik nou eigenlijk mee bezig?. Levende Talen Magazine, 107(3), 14-20.- Download
• Leenders, G. P. M., de Graaff, H. C. J., & van Koppen, J. M. (2019). Verschillen de grammaticale concepten in het moedertaalonderwijs (Nederlands) en het vreemdetalenonderwijs (Duits en Engels)?. In 33ste HSN conferentie (Vol. 33, pp. 336-341). HSN Onderwijs conferentie Nederlands.- Download

---

Opleiding en achtergrond

Sep. 2018 – heden Vakdidactisch onderzoeker, Dudoc Alfa

Sep. 2018 – heden Bredeschoolcoördinator, Amadeus Lyceum
Jan. 2018 – sep. 2018 Combinatiefunctionaris brede school, Amadeus Lyceum

Aug. 2016 – heden Eerstegraads bevoegd expert Nederlands, Amadeus Lyceum
Sep. 2015 – Feb. 2017 MA Nederlandse taal en cultuur: educatie en communicatie
– Universiteit Utrecht, faculteit Geesteswetenschappen
– Eerstegraads bevoegd vakdocent Nederlands
– Onderwerp masteronderzoek: het effect van geïntegreerd lees- en schrijfvaardigheidsonderwijs

Jan. 2014 – Jan. 2015 Educatieve minor schoolvak Nederlands
– Universiteit Utrecht, faculteit Geesteswetenschappen
– Tweedegraads bevoegd vakdocent Nederlands
Sep. 2012 – Aug. 2015 BA Nederlandse taal en cultuur, specialisatie taalkunde
– Universiteit Utrecht, faculteit Geesteswetenschappen
– Onderwerp bacheloronderzoek: een alternatieve onderwijsmethode voor redekundige zinsontleding

Werkkring

Amadeus Lyceum te Utrecht