Drs. R. (Renate) van Keulen

Promovendus Dudoc-Alfa


Promotieonderzoek

Redeneren over historische literatuur

Redeneren over historische literatuur

Inzichten verwerven over De donkere kamer van Damokles met een digitale gamificationdidactiek

Wat kan het lezen van historische teksten leerlingen brengen? Wie ‘Het waarom en hoe van historisch literatuuronderwijs’ van Hubert Slings leest, wordt ongetwijfeld enthousiast over de mogelijkheden die deze teksten bieden om leerlingen op te leiden tot taalvaardige, wereldwijze en kritische burgers. Ook culturele ontwikkeling, historisch besef en het verbeteren van taal- en leesvaardigheid worden in de literatuur genoemd als belangrijke doelstellingen van historisch literatuuronderwijs. Bovendien kan het via literatuur kennismaken met denkbeelden uit andere tijden ervoor zorgen dat leerlingen hun wereldbeeld verbreden en hun kritisch vermogen vergroten. Hoewel de potentie van historisch literatuuronderwijs dus groot is, blijkt dat het niet altijd die potentie realiseert. We hebben namelijk te maken met een aantal problemen:

  • Leerlingen in de bovenbouw van havo en vwo zijn volgens de stadia van ontwikkeling van Theo Witte (www.lezenvoordelijst.nl) vaak niet op het juiste niveau om vanuit historische teksten verbanden te leggen, ook al krijgen ze de geschiedenis aangereikt.
  • Literatuuronderwijs is een zogenaamd ‘ill structured domain’. Leerlingen krijgen in de lessen niet voldoende ondersteuning bij het lezen van literaire teksten en de verworven kennis en vaardigheden zijn niet flexibel: het geleerde kan niet direct worden toegepast bij het volgende boek dat de leerling kiest.
  • Literatuurgeschiedenis staat vaak los van het zelfstandig lezen van moderne boeken, waardoor opgedane kennis en vaardigheden bij deze onderdelen niet uitgewisseld worden.
  • Voor het aanreiken van historische context kan over het algemeen te weinig tijd vrijgemaakt worden in het curriculum.
  • Docenten beschikken niet allemaal over dezelfde kennis en hetzelfde enthousiasme om de verbeelding van leerlingen aan te spreken en ‘oude’ teksten interessant te maken.
  • De motivatie ontbreekt bij leerlingen. Literatuur en met name literatuurgeschiedenis heeft een saai imago. Veel leerlingen vragen zich af waarom ze dit onderdeel krijgen en hebben niet het gevoel dat het iets oplevert.

Een didactische oplossing die deze problemen ondervangt, maakt het voor leerlingen met verschillende leesniveaus mogelijk om op een aantrekkelijke manier te ‘tijdreizen’ met een tekst, waarbij ze literaire vaardigheden aanleren die ze bij een volgende tekst weer kunnen toepassen. De oplossing moet tijdefficiënt zijn, dus niet teveel lesuren vragen, en onafhankelijk zijn van de kennis van de docent over het betreffende werk en bijbehorende context.

Met mijn promotieonderzoek richt ik me op het ontwerpen van een oplossing in de vorm van een digitale gamificationdidactiek voor historisch literatuuronderwijs op basis van een historisch werk. De game moet enerzijds een antwoord bieden op bovenstaande problemen en anderzijds ‘boekoverstijgende’ vaardigheden aanleren die docenten belangrijk vinden bij dit vakonderdeel.

Om tot een programma van eisen te komen voor de digitale game voor historisch literatuuronderwijs zijn vijf vooronderzoeken uitgevoerd in de schooljaren 2018-2019 en 2019-2020:

  • Een theoretisch onderzoek naar digitale gamification met als doel het bepalen van gamification-elementen die een digitale game voor historisch literatuur moet bevatten.
  • Een theoretisch onderzoek naar de benadering van historisch literatuuronderwijs vanaf de start van het moedertaalonderwijs (1836) tot nu op basis van vakdidactisch onderzoek, artikelen in vakbladen en gebruikte lesmethoden. Op basis van dit onderzoek is een aantal  inhoudelijk-didactische basisprincipes bepaald voor de te ontwerpen game. Het belangrijkste basisprincipe is dat de didactiek een combinatie moet vormen van een tekstgerichte, historische, contextgerichte en lezersgerichte benadering.
  • Een praktijkonderzoek onder docenten om de werkelijkheidswaarde van de bevindingen uit het theoretisch onderzoek naar de benadering van historisch literatuuronderwijs te bepalen.
  • Een theoretisch onderzoek naar de toepasbaarheid van het basisprincipe op de roman De donkere kamer van Damokles van W.F. Hermans.
  • Een praktijkonderzoek onder leerlingen van vwo5, waarin op basis van een lessenreeks over De donkere kamer van Damokles een aantal inhoudelijk-didactische basisprincipes zijn onderzocht.

De vooronderzoeken hebben geleid tot de ontwikkeling van een prototype van de digitale gamificationdidactiek met als inhoudelijke component een didactisch redeneermodel. Dit prototype is in drie fases vormgegeven en onderzocht in de schooljaren 2019-2020, 2020-2021 en 2021-2022.

Alle deelonderzoeken worden als hoofdstukken opgenomen in het proefschrift ‘Redeneren over historische literatuur’. Daarnaast zijn publicaties verschenen in Pedagogische Studiën en Kunstzone.

Meer informatie over het onderzoek:

https://www.youtube.com/watch?v=wNdPEKmNYww

Tilburg University


Publicaties

  • Theorie en praktijk van historisch literatuuronderwijs: een vignettenonderzoek- Download
  • Literatuurhistorisch redeneren. Hoe leerlingen met redeneerdidactiek literatuurhistorische inzichten kunnen verwerven - Download
  • Redeneren met en over literatuur
  • Proza in de klas. Op literaire teksten reflecteren met leerlingen
  • Afwisseling versus herhaling in woordgebruik. Een empirische evaluatie van synoniemen op hun theoretische kenmerken en praktische effecten- Download

Opleiding en achtergrond

Tekst en Communicatie, faculteit der Letteren, Tilburg University

Premaster Cultuurgeschiedenis, Tilburg School of Humanities, Tilburg University

Postmaster Eerstegraads docent Nederlands, Tilburg School of Humanities, Tilburg University

Werkkring

Van Maerlantlyceum te Eindhoven