Vakdidactiek Geesteswetenschappen

Titel proefschrift: Bewuste taalvaardigheid ontleed: Onderzoek naar contextrijk, taalcontrastief en procesgericht grammaticaonderwijs in de vakken Nederlands, Engels en Duits

Korte beschrijving proefschrift:

Veel leerlingen vragen zich af wat het nut is van grammatica en slagen er niet in om taalregels effectief toe te passen in verschillende contexten. Een mogelijke oorzaak hiervan is de huidige inrichting van het  traditionele grammaticaonderwijs, dat zich vrijwel uitsluitend richt op het aanleren van oppervlakkige regels en ezelsbruggetjes. In dit proefschrift wordt een taalcontrastieve, contextrijke en procesgerichte benadering gepresenteerd gericht op het bevorderen van motivatie en bewuste taalvaardigheid.

Allereerst worden hiertoe de uitdagingen in kaart gebracht waarmee zowel docenten als leerlingen te maken hebben. Vervolgens wordt onderzocht welke metaconcepten docenten het meest achten voor een taaloverstijgende benadering van grammatica. Op basis van deze inzichten en een taalcontrastieve analyse worden ontwerpprincipes geformuleerd, die de basis vormen voor de innovatieve lessenserie CLAP (Cross-Linguistic Awareness Program). Na het ontwikkelen van bijbehorend toetsmateriaal wordt de effectiviteit van deze lessenserie geëvalueerd en de resultaten blijken veelbelovend.

Dit proefschrift biedt docenten, onderzoekers en onderwijsontwikkelaars waardevolle inzichten en praktische handvatten om grammaticaonderwijs betekenisvoller en effectiever aan te bieden. Het toont aan dat grammaticaonderwijs, mits op de juiste manier geïntegreerd, een krachtig middel kan zijn om taalvaardigheid én taalbewustzijn te bevorderen in zowel de moedertaal als in andere talen. Tijd voor actie – Let’s CLAP!

Deelstudie 1
Samenvatting
Volgens taalkundigen zouden metaconcepten als ‘woordvolgorde’ en ‘congruentie’ het grammaticaonderwijs op middelbare scholen kunnen verrijken en het begrip van beschrijvende concepten als ‘persoonsvorm’ en ‘meewerkend voorwerp’ kunnen vergroten. Maar hoe denken docenten eigenlijk over de vermeende meerwaarde van deze metaconcepten? Deze studie biedt inzicht in de opvattingen van 213 docenten Nederlands (L1), Engels (L2) en Duits (L3) in Nederland. Achtereenvolgens worden de doelen van het grammaticaonderwijs, de algemene en vakspecifieke nutscores van elk metaconcept en de mogelijkheden om bewuste taalvaardigheid in het grammaticaonderwijs te bevorderen beschreven. Op basis van de data die met een digitale vragenlijst werden verzameld, kunnen we concluderen dat docenten ‘tijd/aspect’, ‘congruentie’ en ‘grammaticale functie’ gemiddeld het meest nuttig achten voor hun eigen vakken. De docenten die ook deelnamen aan de focusgroepinterviews onderschreven de meerwaarde van zowel ‘congruentie’, als ‘grammaticale functie’ ook voor taalcontrastief lesmateriaal ter bevordering van bewuste taalvaardigheid, maar verkozen voor dat doel ‘woordvolgorde’ boven ‘tijd/aspect’. De resultaten vormen een veelbelovende basis voor het ontwikkelen van dergelijk materiaal voor het voortgezet onderwijs in de schoolvakken Nederlands, Engels en Duits.
Onderzoeksvragen
Welke metaconcepten vinden docenten Nederlands, Engels en Duits het meest nuttig ter ondersteuning/verrijking van het grammaticaonderwijs?
a) Welke metaconcepten vinden docenten Nederlands, Engels en Duits (in opleiding) het meest nuttig voor het schoolvak dat zij zelf onderwijzen?
b) Welke metaconcepten vinden docenten Nederlands, Engels en Duits het meest geschikt voor taaloverstijgend lesmateriaal ter bevordering van bewuste taalvaardigheid?
Bijbehorende publicaties
Leenders, G. P. M., de Graaff, H. C. J., & van Koppen, J. M. (2019). Verschillen de grammaticale concepten in het moedertaalonderwijs (Nederlands) en het vreemdetalenonderwijs (Duits en Engels)? In A. Mottart, & S. Vanhooren. (Reds.), 33ste Conferentie Onderwijs Nederlands (pp. 336-341). Nederlandse Taalunie.
Leenders, G., de Graaff, R., & van Koppen, M. (2021). Niederländisch-, Englisch- und Deutschlehrer über den Nutzen von linguistischen Konzepten im Grammatikunterricht. Germanistische Mitteilungen, 47(47), 121-167.

Deelstudie 2
Samenvatting
Het talenonderwijs op middelbare scholen in Nederland is weinig gericht op inzicht in taal en taalgebruik (bewuste taalvaardigheid). Leer- en toetsactiviteiten focussen zich voornamelijk op ‘het goede antwoord’ en niet op de redenering die daaraan voorafgaat. In deze studie exploreerden we in hoeverre negen vwo 4-leerlingen (15-16 jaar) in hun redeneren impliciete dan wel expliciete kennis benutten. Hierbij werden grammaticaliteitsbeoordelingen en ontleedopgaven bij het Nederlands, het Engels en het Duits ingezet. Leerlingen kregen een 30 minuten durende schriftelijke taak, waarna ze mondeling per opgave uitlegden hoe ze tot hun antwoord waren gekomen (stimulated recall). Uit de verbatim uitgewerkte sessies werden tekstfragmenten geselecteerd waarmee het type en de herkomst van de gebruikte kennis met behulp van een codeerschema vastgesteld kon worden. Uit die analyse bleek dat de leerlingen bij de grammaticaliteitsbeoordelingen voornamelijk impliciete kennis gebruikten (o.a. taalgevoel), terwijl ze bij de ontleedopgaven, ongeacht de doeltaal, voornamelijk expliciete kennis inzetten (d.w.z. aangeleerde kennis en/of ezelsbruggetjes). Bij de Engelse en Duitse opgaven werd kennis vanuit het Nederlands benut, terwijl dat andersom niet het geval was. In vervolg op deze studie zullen grammaticaliteitsbeoordelingen ingezet worden ter evaluatie van taaloverstijgende lessenseries bij de vakken Nederlands, Engels en Duits.
Onderzoeksvragen
1a) In hoeverre doen leerlingen een beroep op impliciete dan wel expliciete kennis bij grammaticaliteitsbeoordelingen?
1b) In hoeverre doen leerlingen een beroep op impliciete dan wel expliciete kennis bij ontleedopgaven?
2) Naar welk vak (Nederlands, Engels Duits) is de gerapporteerde expliciete kennis terug te voeren?
Bijbehorende publicaties
Leenders, G. (2020). Grammaticaal taalbewustzijn in de vakken Nederlands, Engels en Duits: Wie/wat+ waar ben ik nou eigenlijk mee bezig? Levende Talen Magazine, 107(3), 14-20.
Leenders, G., de Graaff, R., & Van Koppen, M. (2021). Hoe meet je bewuste taalvaardigheid? Grammaticaal redeneren in de vakken Nederlands, Engels en Duits. Pedagogische Studiën, 98(1), 67-93.

Deelstudie 3
Samenvatting
Diverse geïntegreerde en taalcontrastieve grammaticadidactieken hebben aanzienlijke transfereffecten weten te bewerkstelligen op zowel metalinguïstische kennis als op de lees-, schrijf-, luister- en spreekvaardigheid in de eerste en verschillende tweede talen. Niettemin ontbreekt een soortgelijke aanpak in Nederland, wat de discrepantie tussen de beoogde, uitgevoerde en bereikte doelen van het grammaticaonderwijs in stand houdt. In deze studie wordt getracht deze discrepantie te verhelpen door de effectieve kenmerken van lesmateriaal ter bevordering van bewuste taalvaardigheid te onderzoeken. Hiertoe werd een geïntegreerde, taalcontrastieve lessenserie bij het concept ‘grammaticale functie’ ontworpen voor vwo-4 op basis van vier ontwerpprincipes en een taalcontrastieve analyse van het Nederlands, het Engels en het Duits. Vervolgens werd de lessensserie geëvalueerd met behulp van drie toetsingstypen: expertraadpleging, focusgroepinterviews en diverse impactmetingen. De resultaten tonen een aanzienlijk positief effect aan op de motivatie en bewuste taalvaardigheid in alle drie de talen, wat het potentieel van lesmateriaal ter bevordering van bewuste taalvaardigheid onderstreept.
Onderzoeksvraag
Wat zijn effectieve kenmerken van een lessenserie ter bevordering van motivatie en bewuste taalvaardigheid in het grammaticaonderwijs in vwo 4?
Bijbehorende publicaties
Leenders, G. (2023). Een paradigmaverschuiving in het grammaticaonderwijs: Van vuistregels naar bewuste taalvaardigheid. In A. Mottart, & S. Vanhooren. (Reds.), 36ste Conferentie Onderwijs Nederlands (pp. 271-280). Skribis.
Leenders, G.P.M., Van Amstel, M.O., De Graaff, H.C.J. & Van Koppen, J.M. (2024b). Het didactiseren van bewuste taalvaardigheid in het grammaticaonderwijs: Grammaticale concepten ingebed in hun grammaticale en taalcontrastieve context. Dutch Journal of Applied Linguistics, 13, 1-43.

Deelstudie 4
Samenvatting
Dit artikel behandelt de totstandkoming van een instrument voor het evalueren van bewuste taalvaardigheid in het grammaticaonderwijs in de L1 (Nederlands) en de L2 (Engels en Duits) in vwo 4. Hiertoe zijn items ontworpen bij drie grammaticale concepten: grammaticale functie, woordvolgorde en congruentie. Deze items richten zich ofwel op het verkrijgen van het ‘juiste antwoord’ (taalvaardigheid), ofwel op de redenering die aan dat antwoord voorafgaat (taalbewustzijn). We beschrijven hoe het taalvaardigheidsniveau momenteel wordt vastgesteld in het grammaticaonderwijs, hoe onze items tot stand zijn gekomen, op basis waarvan die items zijn geselecteerd, en hoe daarmee drie gelijkwaardige toetsversies zijn samengesteld die gebruikt kunnen worden om het bewustetaalvaardigheidsniveau van leerlingen te evalueren.
Onderzoeksvraag
Welke itemkenmerken zijn essentieel voor het evalueren van bewuste taalvaardigheid in het grammaticaonderwijs in vwo 4?
Bijbehorende publicatie
Leenders, G. P. M., De Graaff, H.C.J., & Van Koppen, J.M. (2024a). Bouwen aan bewustetaalvaardigheidsmetingen in het grammaticaonderwijs: Een instrumentatieonderzoek. Levende Talen Tijdschrift, 25(1), 23-38.
Leenders, G. (2024). Grammatica onder de loep: Instrumentatieonderzoek naar bewustetaalvaardigheidsmetingen. In A. Mottart, & S. Vanhooren (Reds.), Zevenendertigste conferentie Het Schoolvak Nederlands (pp. 271-280). Skribis.

Deelstudie 5
Samenvatting
Traditioneel grammaticaonderwijs in Nederland schiet tekort in het ontwikkelen van diepgaand grammaticaal begrip en metalinguïstische vaardigheden. Daarom werd in een eerder onderzoek een innovatieve lessenserie ontwikkeld (CLAP – Cross-Linguistic Awareness Program), waarin een taalcontrastieve, contextuele en procesgerichte benadering van grammatica wordt gehanteerd. Deze studie evalueert de effectiviteit van het Cross-Linguistic Awareness Program (CLAP) in het bevorderen van bewuste taalvaardigheid en motivatie voor grammatica van vwo 4-leerlingen in de vakken Nederlands, Engels en Duits. De studie werd uitgevoerd met 200 vwo 4-leerlingen en 4 ervaren docenten. Met een switching-replications-design werden de klassen verdeeld in twee groepen die afwisselend CLAP-lessen en traditionele leesvaardigheidslessen volgden. Gegevens werden op drie meetmomenten verzameld met behulp van een aangepaste variant van de SItuational Motivation Scale (SIMS) en eerder ontwikkelde bewustetaalvaardigheidstoetsen. De resultaten tonen dat CLAP significant bijdraagt aan een dieper begrip van de relatie tussen vorm, functie en betekenis in taal en aan een verhoogde motivatie voor grammatica in de vakken Nederlands, Engels en Duits, wat pleit voor een taalcontrastieve, contextuele en procesgerichte benadering van het grammaticaonderwijs in Nederland.
Onderzoeksvraag
Wat is het effect van een taalcontrastieve lessenserie (CLAP), gegeven bij Nederlands in vwo 4, op de motivatie voor grammatica en de bewuste taalvaardigheid in het Nederlands, Engels en Duits?
Bijbehorende publicatie
N.v.t.

Datum promotie: 11/07/2025

Universiteit promotieonderzoek: Universiteit Utrecht